अनेकन् बैज्ञानिक कुराहरु युमा धर्मशात्रमा छन् । - जस राज सुब्बा
कृषि बिज्ञान र लिम्बू भाषा संस्कृती अनि धर्म सम्बन्धि एकाईस ओटा अनुसन्धान्त्मक पुस्तकहरुका लेखक श्री जस राज सुब्बा मुन्धुम धर्म शात्रका कुशल ब्याख्याता पनि हनुहुन्छ । उहाँको जन्म बुबा स्व.
धन बहादुर सुब्बा र आमा स्व. सुक रानी सुब्बाको कोखबाट सन १९४९ को मार्च ५ मा भएको हो । पश्चिम सिक्किमको हि. क्याङबारीमा जन्मनुभएका कृषि बैज्ञानिक तथा मुन्धुमसाबा श्री जस राज सुब्बाले कृषि बिज्ञानमा स्नातकोत्तर यानेकि M.Sc. गर्नुभएको छ । पाँच छोरीहरुका बुबा जस राजले एघार बर्षको उमेरमा र २९ बर्षो उमेरमा दुइ पटक बिवाह गर्नुभएको थियो । हाल सबै छोरीहरु आआफ्नै क्षेत्रमा स्थापीत भईसकेका छन । अध्यन अनुसन्धान तथा बैठकको सीलसीलामा उहाँले अमेरिका, यू.के र ताईवान जस्ता देशहरुको भ्रमण गरिसक्नुभएको छ ।
उहाँका कृषि बिज्ञान सम्बन्धि प्रकाशीत केहि पुस्तकहरुमा Agriculture in the hills of Sikkim (1984) , My journey to the new world (1997) र Biodiversity of Sikkim Himalayas (2002) रहेका छन् भने भाषा संस्कृती तथा धार्मिक केहि पुस्तकहरुमा The philosophy and Teachings of Yuma Samyo (1998), History and Development of Limboo Language (2002), मुजोक्लुङ खाजोक्लुङ मुन्धुम(2003), Concept of Life after Life and Funerary Practices in Yuma Samyo Tradition (2005) / History, Culture and Customs of Sikkim (2008) आदि रहेका छन् ।
बहुमुखि प्रतिभा श्री जस राज सिक्किम याक्थुङ साप्सोक सङजुम्भो तथा सिक्किमको एपेक्स नामक लिम्बू संगठनका संस्थापक हुनुन्छ भने सिक्किम बिज्ञान समाजका क्रियाशील सदस्य साथै उहाँ सिक्किमका नामूद मुन्धुम ब्याख्याता अर्थात मुन्धुमसाबा हुनुहुन्छ । साहित्यकार मिजास तेम्वेसंग गरिएको बिद्युतीय कुराकानीको सार संक्षेप पाठकहरुको लागि यहाँ प्रस्तुत गरीएको छ ।
१, आ सेवारो जे.आर सुब्बा ज्यू , हाल तपाई के गरिरहनुभएको को छ ?
सेवारो आदाङबे, सरकारी कामबाट अवकाश पाएता पनि प्रकृतिक र सामाजिक जीवनसित आज सम्म संलग्न छु । सिरिजङ्गा तेअङसीको-१७०४-१७४१) ३६ फिट अग्लो मूर्ति बनिने कार्य सुरु भईसकेको छ, युमाङ थेगु, हि.गाँउमा । त्यसको रेखदेख भईरहेको छ । मेरो पुस्तक हिस्ट्री कल्चर एण्ड कस्टमस अफ सिक्किम भरखर छापाखाना बाट निस्कीएको छ । अर्को पुस्तक द इभलुसन अफ द मेन एण्ड मोर्डन सोसाइटी इन माउटेनस् सिक्किम छापाखानामा तयार भईरहेको छ । अर्को अध्यन फामिङ्ग सिष्टम एण्ड हन्टीङ- गोदरिङ कल्चर अफ सिक्किम र मिथोलोजि अफ सिक्किम साथ साथै चलिरहेको छ । हिजआज यीनै कार्यहरुमा ब्यस्त छु ।
२, तपाई एकातीर कृषि बैज्ञानिक हुनुहुन्छ, अर्कातीर लिम्बू भाषा साहित्य तथा मुन्धुम धर्म शात्रका ब्याख्याता, यी भाषा धर्म र बिज्ञान तपाई भित्र कसरी एकाकार भएर आए ?
कृषि बिज्ञान मेरो प्रोफेशन हो । म पहाडी क्षेत्र कृषि एफ.ए.ओद्धारा आईडेन्टीफाड रिसोर्स पर्सन हुँ । भने लिम्बू भाषा साहित्य तथा युमा धर्म मुन्धुम मैले बिरासतमा पाएको हुँ । यहि परिवेशमा जन्मे, हुर्के यहि परिवेशहरुमा जीवनको जीउदो अनुभवहरु गरिरहेको छु । हामी यो प्राकृतिक जीवनमा जन्मनु भन्दा १० महिना अघिदेखि आएका छौं । यहि प्राकृतिक जीवनका अनुभवहरु गरेर एक दिन फेरि हामी हाम्रै आत्मालोकमा फर्किने छौं ।
३, हरेक बर्ष एक अथवा दुइ पुस्तकहरु लेख्दैआउनु भएको छ, तपार्इले समय कसरी मिलाईरहनु भएको छ त ?
१९८४ मा मेरो कृषि बिषयक पहिलो पुस्तक छापियो । त्यसपछि १९९७ सम्ममा पाँच ओटा पुस्तकहरु कृषि बिसयमा छापिएका छन् । युमा धर्म र मुन्धुमको बिषयमा भने मेरा पुस्तकहरु सन १९९८ देखि मात्र छाप्न सुरु भएका हुन् । तर यस बिषयको अध्यन त मलाई जबदेखि होस आयो तब देखि भएको छ । मेरो युमा येबोको यरोकतिमाले नै मलाई लेख्न पढ्न सिकाए । वहाँ त्यसताका बहुतै नामी मुन्धुमबिद यमा हुनुहुन्थ्यो । त्यस पछि मेरो बाबु साम्बोको साम्बोक्तिम्बा पनि अति मुन्धुमबिद मुख्य फेदाङमा भएर जीवनभर समाजको सेवा गरे । म यहि माहौलमा जन्मे, हुर्के यर्सथ मैले युमा धर्मशात्र अति राम्ररी अनुभव गर्ने मौका पाए । म सुरु देखि नै युमा धर्म शात्रमा अतिनै चासो लिन्थे । तर युमा धर्मप्रति कनै पनि लिखित पुस्तकहरु नभएको कारण यस बिषयमा लेख्न हाम्रो समाजले मान्दैन होला भनेर मेरो अध्यन लेखनमा १९९८ सम्म आएन । तर १९९८ मा हामीले सुक्खिम याक्थुङ सप्सक संगजुम्भो संस्था खोल्यौं । यो संस्थामा म आज सम्म संलग्न छु । यहि संस्थामा अब हाम्रो युमाधर्म, मुन्धुम इत्यादि लेख्नु पर्छ भन्ने बहस भयो र हाम्रो १९९८ सालको अधिवेशनमा मेरो पहिलो पुस्तक युमाधर्मशात्र बिषयमा प्रकाशित भयो । त्यस पछि भने यस बिषयमा अध्यन र लेखन लगातार रुपमा भईरहेको छ ।
जहा इच्छा त्यहाँ उपाय, भने झैं समय त निकाल्नु पर्छ । तर यति हो साथी संगी धेरै बनाउन सकिन्दैन । सामाजिक कार्य प्राय पत्नीले निभाउनु पर्छ आफैले भ्याइन्दैन । परिवारको ठुलो दायित्व हुन्छ, त्याग हुन्छ । अर्को कुरो कम्प्युटर भए सधैं केहि न केहि थपिरहन सजिलो हुन्छ । पहाडी क्षेत्रमा राम्रो पुस्तकालय पाइन्दैन पुस्तक किन्नै पर्यो, अध्यन अति खर्चिलो छ । तर समय समयनै हो निकाल्नु पर्छ अरु कुरोमा कटौती गरेर पनि ।
४, कृषि अनुसन्धनात्मक पुस्तक लेखन र भाषा धर्मका पुस्तक लेखनमा लेखकीय अन्तरद्धन्द हुन्न ?
बिषय बस्तु त फरक छ, यर्सथ समयको फरक पारेर अन्तरद्धन्दलाई कायम गर्नु पर्दछ । म त अध्यन र लेखन गर्दा समयको अन्तर राख्छु । जब एक बिषय शुरु गर्छु त्यो नसकि अर्को बिषय थाल्दिन ।
५, तपाईको बिचारमा धर्म के हो ? र लिम्बु जातीहरुले मान्नु पर्ने धर्मको नाम के हो ?
मेरो बिचरमा धर्म मानिसको प्राकृतिक जीवन र आत्मिक जीवन जोड्ने वा सम्बन्ध राख्ने बिषयबस्तु हो । हामी आमाको कोखमा आउनु अघि आत्मिक अवस्थामा हुन्छौ । आमाको कोखमा प्रकृतिक जीवन लिएर आयौं । प्रकृतिक जीवन (फिजीकल कन्सीयसनेस) का अनुभव लिएर फेरी हाम्रो आत्मिक जीवन (मेन्टल कनसीयसनेस) मा फर्किन्छौ । फेदाङमाले साम सामा गर्दा यो प्राकृतिक जीवनबाट निकालेर आत्मिक जीवनमा पुर्याउने गर्छ । धर्मले यी दुइ जीवनस्थरलाई जोड्ने काम गर्छ । संसारमा यी जीवनस्थर जोड्ने अनेकौ धर्म मानिने गरेका छन् । जहाँ सम्म लिम्बू जातीको कुरा छ - हाम्रा पुर्खाहरुले बुझेका, जानेका र अनुभव गरेका यी जीवनस्थरलाई जोड्ने शक्तिलाई तथा बिषय बस्तुलाई युमा धर्म (युमा सम्यो) भन्ने गरेका छन् । किराँत धर्म भन्न सुहाउदैन किन कि किराँत जातीमा र्राई र याक्खा पनि पर्छन् । अनि बिशेष र्राई जातीले युमा धर्म मान्दैनन् । हामीले हाम्रो धर्म युमा धर्म या युमा साम्यो नै मान्न पर्छ ।
६, किराँत धर्म गुरुहरु फाल्गुनन्द र ओम नन्दलाई कसरी हेरिरहनुभएको छ ?
फाल्गुनन्द हाम्रा विभूती हुन् । वहाँले हाम्रो समाजमा जागृति ल्यायन जीवन बिताए । सामाज सुधारक हुन् । आत्मनन्द पनि वहाँकै सिद्धान्तका अनुयायी हुन् । वहाँहरुसित भेटेर कुनै धर्मको वहस हुन सकेको छैन । युमा धर्मकै सिद्धान्त अपनाएका छन् भने राम्रो हो । तर सुन्नमा आउछ वहाँहरु ज्यादा हिन्दु अनुयायी छन् भनेर । जहाँ सम्म खस जातीका धर्मको सवाल आउछ, वहाँहरुले पनि हिन्दु धर्म अपनाएपछि आफ्नोपन सवै गुमाएका छन् । शाह वंशीहरुलाई राजा मानेपछि हाम्रा लिम्बू जाती पनि त्यस्तै त नहोला आउँदो समयमा भन्ने मलाई डर छ । मेरो बुझाईमा वहाँहरुले हाम्रो जातीलाई भ्रममा पारिरहेका छन् ।
७, तपाई मुन्धुम शात्र भित्रको बैज्ञानीकतालाई कसरी ब्याख्या गर्नुहुन्छ ?
पौराणिक धर्मशास्त्रीहरुमध्ये प्राय सवै धर्मशास्त्रीहरु हराउदै गईरहेका छन् । आजको दिनमा यो हिमाली क्षेत्रमा हेर्यौ भने हामी मात्र यस्तो जाती छौं जो हाम्रो पुर्खाहरुबाट पाएको (युमा धर्म) मानिरहेका छौं । यो एउटा गर्व को विषय छ । नत्रभने अरु सबै हिमाली जातीहरुले विभिन्न धर्म अपनाएर आफ्नो जातित्व नै मासिसकेका छन् - जस्तै खस, गुरुङ्ग, लाप्चे, तामाङ्ग, मगर, सुनवार इत्यादि । यसको मुख्य कारण हो आफ्नै धर्मभित्र पसेर यस भित्रका वैज्ञानिकता, प्राकृतिक जीवनसित जोडीएका धर्मशास्त्रहरु , आत्मिक जीवनसंग जोडीएका विधाहरु बुझ्ने बुझाउने अनि लिखित रुपमा नल्याउने । आउँदो पिढीहरुलाई सम्झाउने ,बुझाउने जीवनशास्त्र प्रदर्शन इत्यादी नगरेका कारण ।
जहाँसम्म युमाधर्म शास्त्रको वैज्ञानिकताको सवाल छ । यो अत्यन्त रोचक विषय छ । प्रमाणको निम्ति माउण्ट एभरेष्ट(चम्भत्लुङमा) संसारको सबै भन्दा अग्लो पहाडी चुचुरो हो भनेर बैज्ञानिकहरुले १८६० तिर मात्र पत्ता लगाए भने कसरी हाम्रा फेदाङमाहरुले मुन्धुममा हाम्रो मृतात्मालाई यस पर्वतको टुप्पा सम्म पुर्याएर पुर्खालाई सुम्पिन्छन् । प्रकृतिक जीवन देखि निकालेर आत्मिक जीवन पुर्याउदा अलि तल के२(मारालुङमा) संसारको दोस्रो उच्च पर्वतमा आएर जीउदो परिवारका आमाहरुलाई शीर उठाउछन् (चातेलुङमा) जीवन फूलबारी ढकमक्क पारेर फेरी यो धर्तीमा ल्याउछन् । हाम्रा फेदाङमाहरुले कसरी जाने कि पृथीवी एउटा घुमिरहने माटोको डल्ला हो भनेर । कसरी जाने साँचो जीवन आत्मिक जीवन हो ? प्रकृतिक जीवन राम छायाँ मात्र हो अनि आत्मिक जीवनमा फेरी र्फकनु पर्छ भनेर । कसरी जाने हाम्रो माङगेन्ना स्त्री छ या पुरुष छ भनेर जो बिख्यात मनोबैज्ञानिक जुङ्गले भर्खरै मात्र जीवनआत्मा विपरित लिङ्ग पो हुदोरहेछ भनेका छन् । कसरी जाने हामीलाई हाम्रो प्राकृतिक जीवन (फिजीकल कन्सीयस्नेस्) त्यागेर आत्मिक जीवन (मेन्टल कन्सीयस्नेस्) अपनाउनमा आठ नौं दिन लाग्छ यर्सथ हामीले मृतकको सुतक आठ नौं दिन बार्नु पर्छ भनेर । यस्ता अनेकन बैज्ञानिक कुराहरु युमा धर्मशात्रमा छन् अनि यहि अनुसार हाम्र पिता पुर्खाहरुले मानिल्याएका छन् । ती सब कसरी यस पिढीले भुल्न सक्ने र ? यस प्रकारको बैज्ञानिक र मनोबैज्ञानिक कुराहरु अरु कुनै पनि धर्ममा छैन।
८, सिक्किमेली लिम्बू भाषा साहित्यको बर्तमान स्थीतीको बारेमा केहि बताईदिनोस् न ?
सिक्किममा लिम्बू भाषा अहिले डिग्री लेवल सम्म दुइ वटा कलेजहरुमा पर्ढाईन्दैछ । यहि जुलाई महिनादेखि यी कलेजहरु सिक्किम युनिभर्सिटी अन्तरगत आउदै छन् । किन कि यो अहिले सम्म उत्तर बंगाल युनिभर्सिटीमा छ । कुनै पनि मानिस यहाँ कलेज लेवलमा लिम्बू भाषा पढ्न आउन सक्छ । उस्ले स्कुलमा लिम्बू पढ्नु पर्छ र मात्र लिम्बू पढ्न पाउछ भन्ने छैन । बेसिक देखि कलेज लेवल सम्म पढाइन्छ । स्कुलमा त लिम्बू जाती बसेका सबै ठाउँमा लिम्बू भाषा पढान्छ नै । म कलेज लेवलका पुस्तक तयार पार्ने सिलेबस समिक्षकको अध्यक्ष पनि छु ।
९, सिक्किममा जस्तो नेपालमा लिम्बू भाषा साहित्यको बिकास नहुनुमा कारक तत्व के हाला ?
नेपालमा इ सम्बत १९३० सम्म कुनै पनि जनजातीय भाषा पढ्न पढाउन बर्जित थियो नेपाली बाहेक । बल्ल बल्ल उन्नाईसौं सताब्दीको अन्तीम दशक तिरमात्र लिम्बू भाषा एच्छिक बिषयको रुपमा पढाउन शुरु गरियो श्रीजंगा लिपिमा । गोर्खाहरुको साँगुरो नीति नै नेपालमा लिम्बू भाषा साहित्यको विकासमा नहुनुको कारक तत्व हो । वाँदरहरुले आफ्नो घर पनि बनाउदैनन् र अरुलाई बनाउन पनि दिदैनन् भने झैं उनिहरुले न आफ्नै केहि विकास गरे न अरुलाई नै विकास गर्न दिए । अब नेपालमा जनजातीहरुले आआफ्नो भाषा साहित्यको विकास गर्ने राम्रो अवशर पाएका छन् ।
१०, हाल नेपालमा उठिरहेको लिम्बूवान स्वयक्त राज्यको कुरालाई तपाईले कसरी हेरिरहनु भएको छ ?
मेरो बुझाईमा भारत जस्तै नेपाल पनि बिभिन्न राज्यहरुमा जनजाती, भाषा र संस्कृति हेरी बिभाजन भई भारतका राज्यहरुले जस्तै राज्य अधिकार पाए भने लिम्बूवान स्यक्त्तताको जरुरी छैन तर यदि अघि जस्तै काठमण्डौं बाटै सबै सेन्ट्रल रुल स्वतन्त्र डेमोक्रेटिक शासनमा पनि हुने हो भने लिम्बूवान मात्र नभएर सबै जनजातीय क्षेत्रहरुले स्वात्तता पाउनु पर्छ ।
११, लिम्बू भाषा र संस्कृतीलाई जोगाई राख्न सरकारी र निजी तवरले के कस्ता पहलहरु गर्नु जरुरी देख्नुहुन्छ ?
लिम्बू भाषा संस्कृतीमात्र नभएर सबै जनजातीय भाषा र संस्कृतीलाई जोगाई राख्नको निम्ति सरकारी तथा निजि तवरले थुप्रै निस्वार्थ पहल गर्नु पर्छ । ती हुन -
(क) सरकार बाट सबै जनजातीय भाषा र संस्कृती स्कुल र कलेजमा पढाउने प्रावधान मिलाउनु पर्छ । शिक्षक नियुत्ति, पाठ्यपुस्तक तयारी, लिपि भाषा र संस्कृतीको अनुशन्धान इत्यादि । यस्ता कुराहरु गर्न निजि संस्थाहरुमा ल्याकत हँदैन ।
(ख) निजी संस्थाहरु पञ्जीकृत गर्नु पर्छ । सरकारलाई यस बिषयमा रिसोर्स पर्सन खोज्न तथा अरु सबै कुरामा सहयोग गर्नु पर्छ । नकारात्मक भावनाले होईन सकारात्मक भावनाले सरकार तथा निजी संस्थाहरुले मिलेर काम गर्नु पर्छ ।
(ग) जहा इच्छा त्यहाँ उपाय भने झैं सत्य साँचो मनले चिताए नहुने कुनै कार्य छैन । यसको निम्ति सरकार भन्दा पनि बढी समाज अघि सर्नु पर्छ ।
१२, अन्त्यमा तपाईको बाकी कुराहरु केहि छन की ?
अन्तमा संसार भर छरीएर रहेका किराँत याक्थुङवाहरुलाई मेरो शुभकामना तथा आसेवारो । तपाईहरु संग बिद्युतीय तरङ्ग मार्फत फेरी भेट्न पाऊ भनि तागेरा निङवाफूमा युमालाई कोटी कोटी आसेवा छ । साथै मिजास तेम्बे भाईलाई धन्यवाद चढाउदै तपाईहरुबाट बिदा चाहन्छु । नोगेन्रो ।
कृषि बिज्ञान र लिम्बू भाषा संस्कृती अनि धर्म सम्बन्धि एकाईस ओटा अनुसन्धान्त्मक पुस्तकहरुका लेखक श्री जस राज सुब्बा मुन्धुम धर्म शात्रका कुशल ब्याख्याता पनि हनुहुन्छ । उहाँको जन्म बुबा स्व.
धन बहादुर सुब्बा र आमा स्व. सुक रानी सुब्बाको कोखबाट सन १९४९ को मार्च ५ मा भएको हो । पश्चिम सिक्किमको हि. क्याङबारीमा जन्मनुभएका कृषि बैज्ञानिक तथा मुन्धुमसाबा श्री जस राज सुब्बाले कृषि बिज्ञानमा स्नातकोत्तर यानेकि M.Sc. गर्नुभएको छ । पाँच छोरीहरुका बुबा जस राजले एघार बर्षको उमेरमा र २९ बर्षो उमेरमा दुइ पटक बिवाह गर्नुभएको थियो । हाल सबै छोरीहरु आआफ्नै क्षेत्रमा स्थापीत भईसकेका छन । अध्यन अनुसन्धान तथा बैठकको सीलसीलामा उहाँले अमेरिका, यू.के र ताईवान जस्ता देशहरुको भ्रमण गरिसक्नुभएको छ ।उहाँका कृषि बिज्ञान सम्बन्धि प्रकाशीत केहि पुस्तकहरुमा Agriculture in the hills of Sikkim (1984) , My journey to the new world (1997) र Biodiversity of Sikkim Himalayas (2002) रहेका छन् भने भाषा संस्कृती तथा धार्मिक केहि पुस्तकहरुमा The philosophy and Teachings of Yuma Samyo (1998), History and Development of Limboo Language (2002), मुजोक्लुङ खाजोक्लुङ मुन्धुम(2003), Concept of Life after Life and Funerary Practices in Yuma Samyo Tradition (2005) / History, Culture and Customs of Sikkim (2008) आदि रहेका छन् ।
बहुमुखि प्रतिभा श्री जस राज सिक्किम याक्थुङ साप्सोक सङजुम्भो तथा सिक्किमको एपेक्स नामक लिम्बू संगठनका संस्थापक हुनुन्छ भने सिक्किम बिज्ञान समाजका क्रियाशील सदस्य साथै उहाँ सिक्किमका नामूद मुन्धुम ब्याख्याता अर्थात मुन्धुमसाबा हुनुहुन्छ । साहित्यकार मिजास तेम्वेसंग गरिएको बिद्युतीय कुराकानीको सार संक्षेप पाठकहरुको लागि यहाँ प्रस्तुत गरीएको छ ।
१, आ सेवारो जे.आर सुब्बा ज्यू , हाल तपाई के गरिरहनुभएको को छ ?
सेवारो आदाङबे, सरकारी कामबाट अवकाश पाएता पनि प्रकृतिक र सामाजिक जीवनसित आज सम्म संलग्न छु । सिरिजङ्गा तेअङसीको-१७०४-१७४१) ३६ फिट अग्लो मूर्ति बनिने कार्य सुरु भईसकेको छ, युमाङ थेगु, हि.गाँउमा । त्यसको रेखदेख भईरहेको छ । मेरो पुस्तक हिस्ट्री कल्चर एण्ड कस्टमस अफ सिक्किम भरखर छापाखाना बाट निस्कीएको छ । अर्को पुस्तक द इभलुसन अफ द मेन एण्ड मोर्डन सोसाइटी इन माउटेनस् सिक्किम छापाखानामा तयार भईरहेको छ । अर्को अध्यन फामिङ्ग सिष्टम एण्ड हन्टीङ- गोदरिङ कल्चर अफ सिक्किम र मिथोलोजि अफ सिक्किम साथ साथै चलिरहेको छ । हिजआज यीनै कार्यहरुमा ब्यस्त छु ।
२, तपाई एकातीर कृषि बैज्ञानिक हुनुहुन्छ, अर्कातीर लिम्बू भाषा साहित्य तथा मुन्धुम धर्म शात्रका ब्याख्याता, यी भाषा धर्म र बिज्ञान तपाई भित्र कसरी एकाकार भएर आए ?
कृषि बिज्ञान मेरो प्रोफेशन हो । म पहाडी क्षेत्र कृषि एफ.ए.ओद्धारा आईडेन्टीफाड रिसोर्स पर्सन हुँ । भने लिम्बू भाषा साहित्य तथा युमा धर्म मुन्धुम मैले बिरासतमा पाएको हुँ । यहि परिवेशमा जन्मे, हुर्के यहि परिवेशहरुमा जीवनको जीउदो अनुभवहरु गरिरहेको छु । हामी यो प्राकृतिक जीवनमा जन्मनु भन्दा १० महिना अघिदेखि आएका छौं । यहि प्राकृतिक जीवनका अनुभवहरु गरेर एक दिन फेरि हामी हाम्रै आत्मालोकमा फर्किने छौं ।
३, हरेक बर्ष एक अथवा दुइ पुस्तकहरु लेख्दैआउनु भएको छ, तपार्इले समय कसरी मिलाईरहनु भएको छ त ?
१९८४ मा मेरो कृषि बिषयक पहिलो पुस्तक छापियो । त्यसपछि १९९७ सम्ममा पाँच ओटा पुस्तकहरु कृषि बिसयमा छापिएका छन् । युमा धर्म र मुन्धुमको बिषयमा भने मेरा पुस्तकहरु सन १९९८ देखि मात्र छाप्न सुरु भएका हुन् । तर यस बिषयको अध्यन त मलाई जबदेखि होस आयो तब देखि भएको छ । मेरो युमा येबोको यरोकतिमाले नै मलाई लेख्न पढ्न सिकाए । वहाँ त्यसताका बहुतै नामी मुन्धुमबिद यमा हुनुहुन्थ्यो । त्यस पछि मेरो बाबु साम्बोको साम्बोक्तिम्बा पनि अति मुन्धुमबिद मुख्य फेदाङमा भएर जीवनभर समाजको सेवा गरे । म यहि माहौलमा जन्मे, हुर्के यर्सथ मैले युमा धर्मशात्र अति राम्ररी अनुभव गर्ने मौका पाए । म सुरु देखि नै युमा धर्म शात्रमा अतिनै चासो लिन्थे । तर युमा धर्मप्रति कनै पनि लिखित पुस्तकहरु नभएको कारण यस बिषयमा लेख्न हाम्रो समाजले मान्दैन होला भनेर मेरो अध्यन लेखनमा १९९८ सम्म आएन । तर १९९८ मा हामीले सुक्खिम याक्थुङ सप्सक संगजुम्भो संस्था खोल्यौं । यो संस्थामा म आज सम्म संलग्न छु । यहि संस्थामा अब हाम्रो युमाधर्म, मुन्धुम इत्यादि लेख्नु पर्छ भन्ने बहस भयो र हाम्रो १९९८ सालको अधिवेशनमा मेरो पहिलो पुस्तक युमाधर्मशात्र बिषयमा प्रकाशित भयो । त्यस पछि भने यस बिषयमा अध्यन र लेखन लगातार रुपमा भईरहेको छ ।
जहा इच्छा त्यहाँ उपाय, भने झैं समय त निकाल्नु पर्छ । तर यति हो साथी संगी धेरै बनाउन सकिन्दैन । सामाजिक कार्य प्राय पत्नीले निभाउनु पर्छ आफैले भ्याइन्दैन । परिवारको ठुलो दायित्व हुन्छ, त्याग हुन्छ । अर्को कुरो कम्प्युटर भए सधैं केहि न केहि थपिरहन सजिलो हुन्छ । पहाडी क्षेत्रमा राम्रो पुस्तकालय पाइन्दैन पुस्तक किन्नै पर्यो, अध्यन अति खर्चिलो छ । तर समय समयनै हो निकाल्नु पर्छ अरु कुरोमा कटौती गरेर पनि ।
४, कृषि अनुसन्धनात्मक पुस्तक लेखन र भाषा धर्मका पुस्तक लेखनमा लेखकीय अन्तरद्धन्द हुन्न ?
बिषय बस्तु त फरक छ, यर्सथ समयको फरक पारेर अन्तरद्धन्दलाई कायम गर्नु पर्दछ । म त अध्यन र लेखन गर्दा समयको अन्तर राख्छु । जब एक बिषय शुरु गर्छु त्यो नसकि अर्को बिषय थाल्दिन ।
५, तपाईको बिचारमा धर्म के हो ? र लिम्बु जातीहरुले मान्नु पर्ने धर्मको नाम के हो ?
मेरो बिचरमा धर्म मानिसको प्राकृतिक जीवन र आत्मिक जीवन जोड्ने वा सम्बन्ध राख्ने बिषयबस्तु हो । हामी आमाको कोखमा आउनु अघि आत्मिक अवस्थामा हुन्छौ । आमाको कोखमा प्रकृतिक जीवन लिएर आयौं । प्रकृतिक जीवन (फिजीकल कन्सीयसनेस) का अनुभव लिएर फेरी हाम्रो आत्मिक जीवन (मेन्टल कनसीयसनेस) मा फर्किन्छौ । फेदाङमाले साम सामा गर्दा यो प्राकृतिक जीवनबाट निकालेर आत्मिक जीवनमा पुर्याउने गर्छ । धर्मले यी दुइ जीवनस्थरलाई जोड्ने काम गर्छ । संसारमा यी जीवनस्थर जोड्ने अनेकौ धर्म मानिने गरेका छन् । जहाँ सम्म लिम्बू जातीको कुरा छ - हाम्रा पुर्खाहरुले बुझेका, जानेका र अनुभव गरेका यी जीवनस्थरलाई जोड्ने शक्तिलाई तथा बिषय बस्तुलाई युमा धर्म (युमा सम्यो) भन्ने गरेका छन् । किराँत धर्म भन्न सुहाउदैन किन कि किराँत जातीमा र्राई र याक्खा पनि पर्छन् । अनि बिशेष र्राई जातीले युमा धर्म मान्दैनन् । हामीले हाम्रो धर्म युमा धर्म या युमा साम्यो नै मान्न पर्छ ।
६, किराँत धर्म गुरुहरु फाल्गुनन्द र ओम नन्दलाई कसरी हेरिरहनुभएको छ ?
फाल्गुनन्द हाम्रा विभूती हुन् । वहाँले हाम्रो समाजमा जागृति ल्यायन जीवन बिताए । सामाज सुधारक हुन् । आत्मनन्द पनि वहाँकै सिद्धान्तका अनुयायी हुन् । वहाँहरुसित भेटेर कुनै धर्मको वहस हुन सकेको छैन । युमा धर्मकै सिद्धान्त अपनाएका छन् भने राम्रो हो । तर सुन्नमा आउछ वहाँहरु ज्यादा हिन्दु अनुयायी छन् भनेर । जहाँ सम्म खस जातीका धर्मको सवाल आउछ, वहाँहरुले पनि हिन्दु धर्म अपनाएपछि आफ्नोपन सवै गुमाएका छन् । शाह वंशीहरुलाई राजा मानेपछि हाम्रा लिम्बू जाती पनि त्यस्तै त नहोला आउँदो समयमा भन्ने मलाई डर छ । मेरो बुझाईमा वहाँहरुले हाम्रो जातीलाई भ्रममा पारिरहेका छन् ।
७, तपाई मुन्धुम शात्र भित्रको बैज्ञानीकतालाई कसरी ब्याख्या गर्नुहुन्छ ?
पौराणिक धर्मशास्त्रीहरुमध्ये प्राय सवै धर्मशास्त्रीहरु हराउदै गईरहेका छन् । आजको दिनमा यो हिमाली क्षेत्रमा हेर्यौ भने हामी मात्र यस्तो जाती छौं जो हाम्रो पुर्खाहरुबाट पाएको (युमा धर्म) मानिरहेका छौं । यो एउटा गर्व को विषय छ । नत्रभने अरु सबै हिमाली जातीहरुले विभिन्न धर्म अपनाएर आफ्नो जातित्व नै मासिसकेका छन् - जस्तै खस, गुरुङ्ग, लाप्चे, तामाङ्ग, मगर, सुनवार इत्यादि । यसको मुख्य कारण हो आफ्नै धर्मभित्र पसेर यस भित्रका वैज्ञानिकता, प्राकृतिक जीवनसित जोडीएका धर्मशास्त्रहरु , आत्मिक जीवनसंग जोडीएका विधाहरु बुझ्ने बुझाउने अनि लिखित रुपमा नल्याउने । आउँदो पिढीहरुलाई सम्झाउने ,बुझाउने जीवनशास्त्र प्रदर्शन इत्यादी नगरेका कारण ।
जहाँसम्म युमाधर्म शास्त्रको वैज्ञानिकताको सवाल छ । यो अत्यन्त रोचक विषय छ । प्रमाणको निम्ति माउण्ट एभरेष्ट(चम्भत्लुङमा) संसारको सबै भन्दा अग्लो पहाडी चुचुरो हो भनेर बैज्ञानिकहरुले १८६० तिर मात्र पत्ता लगाए भने कसरी हाम्रा फेदाङमाहरुले मुन्धुममा हाम्रो मृतात्मालाई यस पर्वतको टुप्पा सम्म पुर्याएर पुर्खालाई सुम्पिन्छन् । प्रकृतिक जीवन देखि निकालेर आत्मिक जीवन पुर्याउदा अलि तल के२(मारालुङमा) संसारको दोस्रो उच्च पर्वतमा आएर जीउदो परिवारका आमाहरुलाई शीर उठाउछन् (चातेलुङमा) जीवन फूलबारी ढकमक्क पारेर फेरी यो धर्तीमा ल्याउछन् । हाम्रा फेदाङमाहरुले कसरी जाने कि पृथीवी एउटा घुमिरहने माटोको डल्ला हो भनेर । कसरी जाने साँचो जीवन आत्मिक जीवन हो ? प्रकृतिक जीवन राम छायाँ मात्र हो अनि आत्मिक जीवनमा फेरी र्फकनु पर्छ भनेर । कसरी जाने हाम्रो माङगेन्ना स्त्री छ या पुरुष छ भनेर जो बिख्यात मनोबैज्ञानिक जुङ्गले भर्खरै मात्र जीवनआत्मा विपरित लिङ्ग पो हुदोरहेछ भनेका छन् । कसरी जाने हामीलाई हाम्रो प्राकृतिक जीवन (फिजीकल कन्सीयस्नेस्) त्यागेर आत्मिक जीवन (मेन्टल कन्सीयस्नेस्) अपनाउनमा आठ नौं दिन लाग्छ यर्सथ हामीले मृतकको सुतक आठ नौं दिन बार्नु पर्छ भनेर । यस्ता अनेकन बैज्ञानिक कुराहरु युमा धर्मशात्रमा छन् अनि यहि अनुसार हाम्र पिता पुर्खाहरुले मानिल्याएका छन् । ती सब कसरी यस पिढीले भुल्न सक्ने र ? यस प्रकारको बैज्ञानिक र मनोबैज्ञानिक कुराहरु अरु कुनै पनि धर्ममा छैन।
८, सिक्किमेली लिम्बू भाषा साहित्यको बर्तमान स्थीतीको बारेमा केहि बताईदिनोस् न ?
सिक्किममा लिम्बू भाषा अहिले डिग्री लेवल सम्म दुइ वटा कलेजहरुमा पर्ढाईन्दैछ । यहि जुलाई महिनादेखि यी कलेजहरु सिक्किम युनिभर्सिटी अन्तरगत आउदै छन् । किन कि यो अहिले सम्म उत्तर बंगाल युनिभर्सिटीमा छ । कुनै पनि मानिस यहाँ कलेज लेवलमा लिम्बू भाषा पढ्न आउन सक्छ । उस्ले स्कुलमा लिम्बू पढ्नु पर्छ र मात्र लिम्बू पढ्न पाउछ भन्ने छैन । बेसिक देखि कलेज लेवल सम्म पढाइन्छ । स्कुलमा त लिम्बू जाती बसेका सबै ठाउँमा लिम्बू भाषा पढान्छ नै । म कलेज लेवलका पुस्तक तयार पार्ने सिलेबस समिक्षकको अध्यक्ष पनि छु ।
९, सिक्किममा जस्तो नेपालमा लिम्बू भाषा साहित्यको बिकास नहुनुमा कारक तत्व के हाला ?
नेपालमा इ सम्बत १९३० सम्म कुनै पनि जनजातीय भाषा पढ्न पढाउन बर्जित थियो नेपाली बाहेक । बल्ल बल्ल उन्नाईसौं सताब्दीको अन्तीम दशक तिरमात्र लिम्बू भाषा एच्छिक बिषयको रुपमा पढाउन शुरु गरियो श्रीजंगा लिपिमा । गोर्खाहरुको साँगुरो नीति नै नेपालमा लिम्बू भाषा साहित्यको विकासमा नहुनुको कारक तत्व हो । वाँदरहरुले आफ्नो घर पनि बनाउदैनन् र अरुलाई बनाउन पनि दिदैनन् भने झैं उनिहरुले न आफ्नै केहि विकास गरे न अरुलाई नै विकास गर्न दिए । अब नेपालमा जनजातीहरुले आआफ्नो भाषा साहित्यको विकास गर्ने राम्रो अवशर पाएका छन् ।
१०, हाल नेपालमा उठिरहेको लिम्बूवान स्वयक्त राज्यको कुरालाई तपाईले कसरी हेरिरहनु भएको छ ?
मेरो बुझाईमा भारत जस्तै नेपाल पनि बिभिन्न राज्यहरुमा जनजाती, भाषा र संस्कृति हेरी बिभाजन भई भारतका राज्यहरुले जस्तै राज्य अधिकार पाए भने लिम्बूवान स्यक्त्तताको जरुरी छैन तर यदि अघि जस्तै काठमण्डौं बाटै सबै सेन्ट्रल रुल स्वतन्त्र डेमोक्रेटिक शासनमा पनि हुने हो भने लिम्बूवान मात्र नभएर सबै जनजातीय क्षेत्रहरुले स्वात्तता पाउनु पर्छ ।
११, लिम्बू भाषा र संस्कृतीलाई जोगाई राख्न सरकारी र निजी तवरले के कस्ता पहलहरु गर्नु जरुरी देख्नुहुन्छ ?
लिम्बू भाषा संस्कृतीमात्र नभएर सबै जनजातीय भाषा र संस्कृतीलाई जोगाई राख्नको निम्ति सरकारी तथा निजि तवरले थुप्रै निस्वार्थ पहल गर्नु पर्छ । ती हुन -
(क) सरकार बाट सबै जनजातीय भाषा र संस्कृती स्कुल र कलेजमा पढाउने प्रावधान मिलाउनु पर्छ । शिक्षक नियुत्ति, पाठ्यपुस्तक तयारी, लिपि भाषा र संस्कृतीको अनुशन्धान इत्यादि । यस्ता कुराहरु गर्न निजि संस्थाहरुमा ल्याकत हँदैन ।
(ख) निजी संस्थाहरु पञ्जीकृत गर्नु पर्छ । सरकारलाई यस बिषयमा रिसोर्स पर्सन खोज्न तथा अरु सबै कुरामा सहयोग गर्नु पर्छ । नकारात्मक भावनाले होईन सकारात्मक भावनाले सरकार तथा निजी संस्थाहरुले मिलेर काम गर्नु पर्छ ।
(ग) जहा इच्छा त्यहाँ उपाय भने झैं सत्य साँचो मनले चिताए नहुने कुनै कार्य छैन । यसको निम्ति सरकार भन्दा पनि बढी समाज अघि सर्नु पर्छ ।
१२, अन्त्यमा तपाईको बाकी कुराहरु केहि छन की ?
अन्तमा संसार भर छरीएर रहेका किराँत याक्थुङवाहरुलाई मेरो शुभकामना तथा आसेवारो । तपाईहरु संग बिद्युतीय तरङ्ग मार्फत फेरी भेट्न पाऊ भनि तागेरा निङवाफूमा युमालाई कोटी कोटी आसेवा छ । साथै मिजास तेम्बे भाईलाई धन्यवाद चढाउदै तपाईहरुबाट बिदा चाहन्छु । नोगेन्रो ।
मिक्फुला लाजे इङघङबाट साभार
